■ حکیم عمر خیام نیشابوری بخش عمومی

حکیم غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در شهر نیشابور چشم به جهان گشود و در همان شهر دارفانی را وداع گفت .
مورخین تولد ایشان را بین سالهای 430 و440 نوشته اند و مرگ ایشان هم مثل تولدشان بین 520 ، 517 قمری ذکر شده است .
او از ریاضی دانان، اخترشناسان و شاعران بنام ایران در دوره ی سلجوقی است.
گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست ولی آوازه ی وی بیشتر به واسطه ی نگارش رباعیاتش شهرت جهانی دارد.
حکیم عمر خیام در دوره ی سلطنت ملک شاه سلجوقی (۴۲۶ - ۵۹۰ هجری قمری) و در زمان وزارت خواجه ی نظام الملک گاهشماری (تقویم) ایران را اصلاح کرد .
نقش خیام در حل معادلات درجه ی سوم و مطالعات اش درباره ی اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است.
عده ای از تذکره نویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و عده ای دیگر او را شاگرد امام موفق نیشابوری عارف معروف نوشته اند.
خیام دارای لقب حجة الحق نیز بود.
فقه را در میان سالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت ؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و اختر شناسی را فراگرفت.
برخی نوشته اند که او فلسفه را مستقیما از زبان یونانی فرا گرفته بود.
در حدود ۴۴۹ تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر ، قاضی القضات سمرقند، کتابی درباره ی معادله های درجه ی سوم به زبان عربی نوشت تحت نام «رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» با «نظام الملک طوسی» رابطه ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد.
پس از این دوران خیام به دعوت «سلطان جلا الدین ملکشاه سلجوقی» و وزیرش «نظام الملک» به اصفهان می رود تا سرپرستی رصدخانه ی اصفهان را به عهده گیرد.
او هیجده سال در آن جا مقیم می شود.
به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه می شود و در همین سال ها (حدود ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می کند. تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال الدین ملکشاه شهره است .
در این دوران خیام به عنوان اختربین در دربار خدمت می کرد هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت.
در همین سال ها (۴۵۶) مهم ترین و تاثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام «رساله فی شرح مااشکل من مصادرات اقلیدس» را می نویسد و در آن خطوط موازی و نظریه ی نسبت ها را شرح می دهد.
پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام الملک، خیام مورد بی مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد بعد از سال ۴۷۹ اصفهان را به قصد اقامت در مرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود، ترک کرد.
خیام در زندگی زن نگرفت و همسر بر نگزید.
آرامگاه وی هم اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع می باشد، قرار گرفته است .
حافظ از تشبیهات خیام بسیار استفاده کرده است ، تا حدی که از متفکرترین و بهترین پیروان خیام به شمار می آید .
افسانه هایی زیادی پیرامون خیام وجود دارد ، یکی از این افسانه ها از این قرار است که خیام می خواست باده بنوشد ولی بادی وزید و کوزه میش را شکست ، پس خیام چنین سرود :
ابریق می مرا شکستی ، ربی
بر من در عیش را بستی ، ربی
من می خورم و تو می کنی بدمستی
خاکم به دهن مگر که مستی ، ربی
پس چون این شعر کفرآمیز را گفت خدا روی وی را سیاه کرد ، پس خیام پشیمان شد و برای پوزش از خدا این بیت را سرود :
ناکرده گنه در این جهان کیست بگو
آن کس که گنه نکرد چون زیست بگو
من بد کنم و تو بد مکافات دهی
پس فرق میان من و تو چیست بگو
و چون اینگونه از خداوند پوزش خواست رویش دوباره سفید شد ، البته جدا از افسانه ها در اینکه این دو رباعی بالا از خیام باشند هم جای تردید است.
سه یار دبستانی
به روایتی، «خیام»، «حسن صباح» و «خواجه نظام الملک» به سه یار دبستانی معروف بوده اند که در بزرگی هر یک به راهی رفتند. حسن، رهبری فرقه ی اسماعیلیه را به عهده گرفت، خواجه نظام الملک سیاست مداری عظیم الشان شد و خیام شاعر و متفکری گوشه گیر گشت که در آثارش اندیشه های بدیع و دلهره و اظطرابی از فلسفه ی هستی و جهان وجود دارد.
برپایه ی داستان سه یار دبستانی این سه در زمان کودکی با هم قرار گذاشتند که هر کدام به جایگاهی رسید آن دو دیگر را یاری رساند. هنگامی که نظام الملک به وزیری سلجوقیان رسید به خیام فرمانروایی بر نیشابور و گرداگرد آن سامان را پیشنهاد کرد، ولی خیام گفت که سودای ولایت داری ندارد. پس نظام الملک ده هزاردینار مقرری برای او تعیین کرد تا در نیشابور به او پرداخت کنند .
چنان که فروغی در مقدمه ی تصحیحش از خیام اشاره کرده است این داستان سند معتبری ندارد و تازه اگر راست باشد حسن صباح و خیام هر دو باید بیش از ۱۲۰ سال عمر کرده باشند که خیلی بعید است. به علاوه هیچ یک از معاصران خیام هم به این داستان اشاره نکرده است.